Osada fabryczna w Żyrardowie jest niezwykle cennym świadectwem ponad 100-letnich lniarskich tradycji tego miasta i przykładem jego związków z przemysłem włókienniczym Królestwa Polskiego. To jeden z pierwszych nowoczesnych ośrodków miejskich w Polsce o tak zróżnicowanym podziale na strefy zagospodarowania, pięknej i konsekwentnej urbanistyce oraz interesującej architekturze. Warto zobaczyć to na własne oczy.
Jak osada czyni miasto
Osada powstała w latach 70. XIX w. jako nowatorskie osiedle mieszkaniowe o gruntownie przemyślanej koncepcji podziału przestrzeni. Koncepcja ta zakładała wydzielenie stref jednorodnego zagospodarowania: odpoczynku, pracy, kultury i handlu, z wyraźnym odseparowaniem funkcjonalnym części fabrycznej od mieszkalnej, przy jednoczesnym ich kompozycyjno-architektonicznym zespoleniu. Przemysł lniarski warunkował rozwój miasta, będąc również motorem dokonujących się w jego obrębie przemian społecznych, gospodarczych, a także urbanistycznych i architektonicznych. Był na tyle silnym czynnikiem miastotwórczym, że już pod koniec XIX w. Żyrardów stanowił w pełni rozwinięty i zintegrowany organizm miejski, w którego skład wchodziły zarówno osiedle mieszkaniowe z kościołem rzymskokatolickim i rezydencją właściciela fabryki, jak i teren zakładu produkcyjnego, wraz z Centralą i Wykańczalnią. Te części miasta od momentu powstania były ze sobą wzajemnie powiązane funkcjonalnie, kompozycyjnie, komunikacyjnie i widokowo.
Zachowana autentyczność
O wyjątkowości założenia urbanistyczno-architektonicznego Żyrardowa stanowi przede wszystkim jego autentyczność. Zachowała się pierwotna kompozycja przestrzenna oraz większość zabudowy. Choć naruszona została wartość zabytkowa części fabrycznej, w bardzo dobrym stanie przetrwał teren osady mieszkaniowej – zarówno w jego aspekcie przestrzennym, jak i kondycji substancji zabytkowej. Obszar ten wraz z zabudowaniami do dzisiaj nie zatracił swych walorów architektonicznych i urbanistycznych. Zmiana funkcji obiektów fabrycznych – biorąc pod uwagę najnowszą historię dawnego potentata przemysłu lniarskiego i nieubłagane mechanizmy ekonomii – stała się natomiast sposobem na ochronę tkanki miejskiej Żyrardowa, pozwalającym zachować jego pierwotną strukturę historycznego ośrodka przemysłowego.
Żyrardów – XIX-wieczna Osada Fabryczna została uznana za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta RP z 4 stycznia 2012 r. (Dz. U. Nr 11, poz. 59).