25 instytucji polonijnych w 7 krajach na 4 kontynentach może stale liczyć na pomoc archiwistów z Polski.
W 2016 r. 17 instytucji polonijnych w Europie i Ameryce gromadzących dokumentację historyczną otrzyma wsparcie przy konserwacji, porządkowaniu, ewidencjonowaniu i digitalizacji zbiorów. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przeznaczyło na ten cel kwotę 750 tys. złotych. Pokryje ona koszty związane z pracami 30 specjalistów w zakresie archiwistyki i konserwacji akt oraz zakupem opakowań ochronnych. Program prowadzi Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych.
Prace obejmą między innymi zbiory Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego, Studium Polski Podziemnej, Instytutu Józefa Piłsudskiego oraz Biblioteki Polskiego Ośrodka Społeczno-Kulturalnego z siedzibami Londynie. Specjaliści zajmą się także zbiorami Biblioteki Polskiej w Paryżu oraz polskich misji katolickich we Francji, Szwajcarii, Anglii i Walii. Prace prowadzone będą również w Polskim Instytucie Naukowym i Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku, Muzeum Polskim w Chicago, siedzibie Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce oraz w Bibliotece Polskiej im. Ignacego Domeyki w Argentynie.
Instytucje te od dziesiątków lat a nawet stuleci (np. Biblioteka Polska w Paryżu założona w 1838 r.) sprawują opiekę nad obiektami polskiego dziedzictwa kulturowego takimi jak: dokumenty, książki i dzieła sztuki, którym w Polsce groziło zniszczenie na skutek zaborów, wojen czy powojennych uwarunkowań polityczno-ustrojowych. Dotyczy to m.in. dokumentacji wywiezionej z Polski na początku II wojny światowej (np. archiwum Instytutu Józefa Piłsudskiego założonego w Warszawie w 1923 r., który zajmował się dokumentowaniem okresu walk o niepodległość) oraz dokumentacji wytworzonej poza krajem podczas II wojny światowej w wyniku działalności Rządu RP na wychodźstwie.
Instytucje polonijne, przechowując archiwalia i obiekty muzealne, pełniły równocześnie rolę niezależnych, wolnych od cenzury i propagandy socjalistycznej, centrów życia kulturalnego i naukowego. Wiele z nich zgromadziło przez ten czas bogatą dokumentację dotyczącą życia i działalności Polonii, w tym spuścizny jej wybitnych przedstawicieli.
Prowadzony przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych program ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego znajdującego się poza granicami Polski rozpoczął się po przemianach ustrojowych w 1989 r. Obecnie stałą opieką archiwistyczną i konserwatorską objęte są zbiory 25 instytucji polonijnych zlokalizowanych w 7 krajach na 4 kontynentach.
W 2016 r. prace w najstarszej polskiej instytucji emigracyjnej – założonej w czasie zaborów Bibliotece Polskiej w Paryżu – obejmą m.in. zbiór XIX-wiecznych rękopisów i map oraz archiwum wieloletniego dyrektora tej placówki, historyka i dyplomaty Franciszka Jana Pułaskiego.
W Studium Polski Podziemnej, utworzonym w 1947 r. przez byłych żołnierzy Armii Krajowej, opracowane zostaną wojenne relacje żołnierzy oraz dokumentacja Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza, który pełnił rolę łącznika Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych z Dowódcą AK. Znajduje się tu m.in. korespondencja dotycząca powstania warszawskiego.
W ramach tegorocznej edycji Programu zostanie także przeprowadzona rekonstrukcja cyfrowa zbioru fotografii zgromadzonych przez Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej w Ameryce. Instytucja ta od roku 1921 dokumentuje historię Polaków na frontach wojen światowych, w tym udział ochotników ze Stanów Zjednoczonych i Kanady w Armii Polskiej utworzonej we Francji podczas I wojny światowej.
W Muzeum Polskim w Ameryce prowadzone będą prace mające na celu opracowanie inwentarza dokumentacji Rady Polonii Amerykańskiej (1938-1973) – organizacji, która w latach powojennych organizowała pomoc charytatywną dla Polski, zajmowała się opieką nad polskimi żołnierzami więzionymi w niemieckich obozach jenieckich oraz Polakami, którzy po wojnie znaleźli się poza granicami Polski.
Ważnym źródłem informacji do badań nad działalnością Polonii oraz powojennych losów Polaków, którą w 2016 r. opracują archiwiści z Polski, będzie również dokumentacja Stowarzyszenia Polskich Kombatantów założonego po II wojnie światowej przez byłych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, przechowywana w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku.
W ramach Programu zostanie także przeprowadzona digitalizacja archiwum Polskiej Misji Katolickiej w Szwajcarii, w tym korespondencja prof. Alfonsa Bronarskiego – wykładowcy literatury polskiej i literatur słowiańskich na uniwersytetach we Fryburgu i Neuchatel oraz prof. Ludwika Bronarskiego – muzykologa i pianisty, stanowiąca cenne źródło historyczne zarówno do badań biograficznych nad życiem i twórczością obu wybitnych Polaków, jak i życia codziennego Polonii szwajcarskiej.
Prace prowadzone w Bibliotece Polskiego Ośrodka Społeczno-Kulturalnego w Londynie obejmą m.in. dokumentację fundacji Medical Aid for Poland, która w latach 80-tych XX w. zajmowała się dostarczaniem sprzętu medycznego do Polski.
Wynikiem prac prowadzonych od ponad 20 lat przez archiwistów i konserwatorów w instytucjach polonijnych jest m.in. w dużym już stopniu profesjonalnie zabezpieczona i uporządkowana dokumentacja oraz elektroniczne ewidencje zbiorów (w tym roku po blisko siedmiu latach zakończyła się inwentaryzacja zbiorów Archiwum Instytutu Literackiego „Kultura” prowadzona we współpracy z Biblioteką Narodową). Inwentarze zbiorów prezentowane są w bazach danych dostępnych na stronach internetowych instytucji polonijnych przechowujących daną dokumentację oraz na stronie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (http://baza.archiwa.gov.pl/sezam/sezam.php).
Dzięki digitalizacji zbiorów Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku i w Londynie z częścią zgromadzonej przez nie dokumentacji można już zapoznać się za pośrednictwem Internetu.